Risksiz yatırım araçları yatırım yapmayı planlayan tüm yatırımcıların en çok merak ettikleri ve daha az risk alarak başarıya ulaşmayı amaçlamaları yönündeki ilk cevaplanması gereken soruyu oluşturur. Uzun veya kısa vadeli yatırım yapmayı planlayan yatırımcılar için risk her zaman mevcuttur. Burada önemli olan yatırımcının daha az riske sahip olan yatırım araçlarını doğru bir şekilde seçmesidir.
Borsa risklerle karşılaşma olanağının olduğu bir yatırım alanıdır. Yatırımcılar borsada işlem yaparken bazı öngörülen veya öngörülemeyen riskler almak durumunda kalabilirler. Borsada yaşanabilecek bir dalgalanma sonucunda risk oluşması yatırımcıları etkiler.
Yaşanabilecek dalgalanmalara karşı borsada devre kesici sistemi uygulanır. Devre kesicinin genel amacı yatırımcıları korumak ve oluşabilecek negatif durumlara karşı süre tanımaktır. Bu sistemin amacı ve önemi hakkında daha fazla bilgiye yazının devamından ulaşabilirsiniz.
Borsada Devre Kesici Nedir?
Borsada devre kesici acil durum önlemi olarak kullanılan bir araçtır ve borsada alım satımın geçici olarak durdurulması anlamına gelir. Bu devre kesici sistemi ile yatırımcıların sınır aşan fiyat dalgalanmalarından negatif yönde etkilenmesini durdurmak amaçlanır. İşlem yaparken verilebilecek fiyat dalgalanmalarının oluşturacağı negatif yükü yatırımcıdan almaya odaklanır.
Endekse Bağlı Devre Kesici Sistemi (EBDKS) olarak bilinen sistem anlık olarak endekste %5 ve %7’lik değer kaybı oluştuğu durumlarda aktif olur. Bunun amacı panik işlemlerinden yatırımcının zarar görmemesini sağlamaktır. EBDKS ile yatırımcıların zararının en aza indirilmesi hedeflenir.
Otomatik Seans Durdurma Sistemi (OSDS), 30 Kasım 2015 tarihine kadar uygulamada kalmıştır daha sonra BİSTECH geçişi ile yürürlükten kaldırılmıştır. Otomatik Seans Durdurma Sistemi yerine devre kesici uygulaması şu an yürürlüktedir. Bu devre kesiciyi kullanmaya neden olan unsurlar arasında yeni bir haber, gelişme veya spekülatif bir atak yer alabilir.
Borsa devre kesicileri panik alımlardan da etkilenir. S&P 500 ve BIST 100 örnekleri gibi geniş piyasa endeksleri için kullanılabileceği gibi hisse senetleri için de kullanılır.
1. Borsa İstanbul Genelinde
Borsa İstanbul genelinde borsa devre kesiciler kullanılır. BIST100 endeksinin ilk eşiği olarak belirlenen %5 veya daha fazla düşmesi halinde bu kesicilerden yararlanılır. Bir diğer uygulanması ise endekslerin %7 veya daha fazla düştüğü durumlardır.
Borsada devre kesici kullanıldığı zaman emirler gerçekleşmez. İlk 20 dakika içerisinde hiçbir alım satım işleminin yapılması mümkün değildir. Ardından gelen 5 dakika içerisinde “tek fiyat yöntemi” olarak bilinen ve hisse senedinin devre kesici uygulandığı andaki sabit fiyatını ifade eden yöntemle emirler toplanmaya başlanır.
Tek fiyat yönteminden sonraki 5 dakika içerisinde emirler eşleşmiş olur ve “tek fiyat seviyesi” denilen ve gelen tüm emirler gerçekleşir. Toplam 30 dakika (20+5+5) sonra devre kesicinin kalkmasıyla sürekli fiyat yönetimi ile BIST işlemlere devam edilir.
2. Hisse Özelinde
Borsa İstanbul’da büyüklüklerine göre 3 farklı hisse senedi pazarı bulunur. Borsada devre kesici özellikleri bu 3 farklı pazara göre şekillenir. Bu hisse senedi pazarları:
- Yıldız Pazar
- Ana Pazar
- Alt Pazar olarak sıralanabilir.
Yıldız pazarda uygulanan devre kesici eşiği %10’dur. 5 dakika emir toplam süresi ve 2 dakika emir eşleştirme süresi vardır. Ana pazarda devre kesici eşiği %7.5 iken emir toplama süresi 15 dakikaya çıkar, emir eşleştirme süresi ise Yıldız Pazar’da olduğu gibi 2 dakikadır. Alt Pazarda is devre kesici eşiği %5’tir. Emir toplama ve emir eşleştirme süreleri ise Ana Pazar ile aynıdır.
3. ABD Borsalarında
ABD borsalarında ticareti durduracak şekilde ayarlanmış üç devre kesici seviyesi mevcuttur. ABD borsada devre kesici sistemi S&P 500 endeksinin %7, %13 ve%20 düştüğü zamanlarda uygulanır. %7 ve %13 düşüş yaşandığında borsa işlemleri 15 dakika süre ile durdurulur. Düşüşün %20’ye ulaşması halinde ise borsa işlemleri tüm işlem günü boyunca durduracak şekilde tasarlanmıştır.
Finansal varlıklar arasında yer alan hisse senedi, borsada yatırım fonları veya borç senetleri özelinde devre kesici uygulaması ise hem fiyat artışı olduğunda hem de fiyatlarda düşüş yaşandığında tetiklenebilir. Finansal varlıklara uygulanacak devre kesici ilgili finans varlığının fiyatına ve işlem gördüğü piyasaya göre değişiklikler gösterebilir.
Devre Kesicilerin Özellikleri
Bu devre kesiciler, elektrik işlerinde kullanılan devre kesicilerle aynı işleve sahip olup, aşırı bir dalgalanma veya panik alımları gibi duygusal ticarette ortaya çıkan ve kısa bir mola vermeye yarayan işlevlere sahiptir. Olağanüstü durumlarda piyasanın sakinleşmesine ve soğumasına katkı sağlamayı amaçlar. Borsaların ticari ilişkileri normalleştirme ve genel piyasa istikrarına dönmesine katkı sağlaması gerekir. Bu amaç olağanüstü bir şekilde etkilendiğinde bu devre kesiciler devreye girer.
Borsada Devre Kesici Kaç Dakika Sürer?
Yürürlükte yer alan düzenlemelere göre borsadaki devre kesici tetikleyicinin oranı %5 olarak belirtir. Bununla birlikte tüm BİST hisselerinde aşağı yönlü uygulanır. Bu devre kesici uygulaması yapıldıktan sonra emir toplama ve emir eşleştirme süreleri hisse senetlerinin yer aldığı pazara göre farklılıklar gösterir. Emir toplama ve emir eşitleme sürelerinin kontrolü Borsa İstanbul’dadır ve farklı bir karar alınması durumunda süreler değişiklik gösterebilir.
Tek fiyat yöntemi, yalnızca emir toplanan bir süreç içerir. Emirler toplandıktan sonra emirler eşleştirilir. Eşleşme en çok işlem miktarının gerçekleşmesini mümkün kılan fiyat üzerinden işlem yapılmasını sağlar, bu nedenle tek fiyat yönetimi “kör ya da karanlık seans” olarak adlandırılır. Belirlenen fiyatın açıklanmasından sonra işlemlere sürekli işlem yöntemiyle devam edilir.
Devre Kesici Hisseyi Nasıl Etkiler?
Borsadaki devre kesicilerin hisseler üzerinde olumlu etkileri vardır. Ani dalgalanmalar sırasında yatırımcıların soluk olmasına imkân tanıyan devre kesiciler oluşabilecek risklerin yatırımcılar tarafından gözden geçirilmesine olanak tanır. Bu devre kesicilerin dalgalanmalardan doğan zararlara karşı süre tanıması yatırımcıların spekülatif dalgalanmalar karşısında değişime uğramaları engellenir.
Borsada Devre Kesici İyi Midir?
Borsada devre kesicilerin olumsuz bir sonuç doğurduğunu, siparişlerin limit seviyede oluşmasına ve likiditenin azalmasına neden olduğunu düşünenler vardır. Bu devre kesicilerin kullanılmaması durumunda daha tutarlı olacağını savunanlar, piyasanın herhangi bir duraklama olmadan serbestçe hareket etmesinden yanadırlar.
Diğer yandan piyasalarda işlem yapanlar insanlardır ve duygulardan etkilenirler. Duyguların piyasayı etkilemesi durumunda devreye giren bu devre kesiciler, yatırımcıların kontrolü ele almasını sağlar şeklinde bir düşünce de mevcuttur.