Ekonomik balon, ekonomik anlamda gerçek değerlerle aynı olmayan ve yüksek fiyatlar üstünden yapılan büyük hacimli ticaret seviyelerine verilen isimdir. Basitçe tanımı şişirilmiş değerlere sahip varlıkların alım satımı olan bu kavram farklı gruplara ayrılarak incelenmektedir. Aslında yapay bir enflasyon olan ekonomik balonun öngörülmesi mümkün değildir. Varlık fiyatlarının gereğinden çok daha fazla değere sahip olduğu yatırımcılar tarafından fark edilene dek bu balon büyümeye devam eder ve sonuç olarak piyasada varlık fiyatlarının çökmesine yol açabilecek bir satış dalgası görülür. Ekonomik bir düşüşle bu durum sonlanır. Bu balon hakkında ayrıntılı bilgiler için yazımızın devamını okuyabilir, balonun çalışma mantığı gibi pek çok bilgiye erişebilirsiniz.
Ekonomik Balon Nedir?
Ekonomik anlamda gerçek değerlerden farklı olan ve yüksek fiyatlar üstünden yapılan hacmi büyük ticaret seviyeleri ekonomik balon ya da köpük olarak adlandırılır. Şişirilmiş değerlere sahip varlıkların alım satımı olarak tanımlanabilen bu kavram ekonomilere büyük etkilerde bulunabilir. Varlık fiyatlarının olması gerekenden çok daha yüksek olduğu, yatırımcılar tarafından fark edilene dek bu balonlar gelişmeye devam eder. Bu gelişme sonucunda piyasada varlık fiyatlarının çökmesine sebebiyet verebilecek bir satış dalgası olur. Satış dalgasının sonucunda ekonomik bir düşüşle durum sona erer. Geçmiş yıllarda ülkemizde de yaşanmış olan bu olay yalnızca ülkemizin başından geçmemiş, dünyanın pek çok ülkesinde meydana gelerek birçok insanı etkilemiştir.
Ekonomik Balonlar Nasıl Çalışır?
Bir malın fiyatı, o malın gerçek değerinden daha üst seviyelere çıktığında ekonomik bir balon oluşur. Balonlar tipik olarak yatırımcı davranışındaki bir değişikliğe atfedilse de balon oluşumuna sebep olan şeyin ne olduğu tartışılır. Hisse senedi piyasalarında ve ekonomilerde yaşanan balonlar, kaynakların hızlı büyüme alanlarına kaydırılmasına sebep olur. Bir balonun gelişiminin sona ermesi ile kaynaklar yeniden hareket eder ve bu da fiyatların düşmesine sebebiyet verir. Farklı aşamalarda gelişen bu durum arzın talebi aşması sonucunda varlığın fiyatının düşmesi ile sona erer. Yakın dönemden örnek vermek gerekirse, 2000’li yıllarda teknolojinin artışıyla birlikte yatırımcıların internetteki girişimlere para yatırması, borsada yükselişe neden oldu. Hisselerde inanılmaz yüksek seviyeler görülmesi ve piyasanın zirve yapması yatırımcılarda paniğe neden oldu. Bu da borsada kayba yol açtı. Bir dönem elde edilmesi çok kolay olan sermaye azalarak şirketlerin değersizleşmesine neden oldu. 2001 yılı sona ererken yatırım yapılmış olan şirketlerin pek çoğu iflas bayrağını çekmiştir. Balonların çalışma mantığı, bu basit örnek üzerinden anlaşılabilmektedir.
Nedenleri
Ekonomik balonları oluşturan nedenler konusunda fikir ayrılıkları bulunsa da bu balonları oluşturan nedenler şu şekilde özetlenebilmektedir:
- Varlık enflasyonu
- Büyüyen ekonomi
- Devlet müdahaleleri
- Ekonomik tahminler ve enflasyona yönelik beklentiler
Ekonomik Balonların Patlamasına Neler Neden Olur?
Ekonomik balonların patlamasında çeşitli faktörler etkili olabilir. Varlıklara olan talebin tükenmesi, ekonominin farklı alanlarında yaşanabilecek yavaşlamalar, piyasanın zirve yapması, fiyatlarda düşüş gibi nedenler balonların patlaması üzerinde etkili olabilir.
Öngörmek Mümkün Müdür?
Bir ekonomik balonun oluşması halinde varlık fiyatlarında yaşanabilecek hızlı ve beklenmedik değişimler çoğunlukla tam olarak ve yüzde yüz öngörülemez ve tahmin edilemezler. Piyasada meydana gelen herhangi bir sınırlı rasyonellik durumu, belirsizlik veya spekülasyon meydana gelmemiş olmasına rağmen balonların oluşmasında etkili olan ve pek çoğu birbirine yakın olabilecek sebeplere dair ekonomistler farklı görüşlere sahiptir. Tıpkı balonun oluşmasının nedenleri gibi bu görüşlerin de pek çoğu birbirine yakındır.
Ekonomik balonların oluşmadan önce öngörülemeyeceği ya da oluşurken durdulamayacağı, Ana Akım Ekonomi tarafından belirtilmiştir. Balonların büyümesinin durdurulamayacağı yönündeki görüşe bakıldığında büyümenin durdurulması yönünde yapılan bir hamle finansal krizlere neden olacaktır. Balonun patlamasının ardından sonuçların üstesinden gelinmesi için daha doğru bir seçenek olarak mali politika araçlarının yetkililer tarafından kullanılması gerektiği öne sürülmektedir.
Bu balonların ekonomilere her zaman olumsuz etkilerde bulunduğu görüşünü destekleyen Avusturya Ekonomi Okulu, ekonomik kaynakların hem verimsiz hem de israflı kullanılmasının temel nedeninin bu balonlar olduğunu öne sürmektedir.
Önemli Ekonomik Balonlar
Ekonomileri etkileyen bazı önemli balonlar vardır. Bu balonlar tarih sayfalarında önemli yerlere konarken aynı zamanda farklı kıtalardaki ülkeler üzerinde büyük etkilerde bulunmuştur. En önemli 3 ekonomik balon ve bu balonların nerede, ne zaman oluştuğu gibi bilgilere yazımızın devamından ulaşabilirsiniz.
1.Tulip Mania Balonu
Bir çiçeğin bir ülkenin bütün ekonomisini mahvedeceğini düşünmek size saçma görünebilir. Ancak 1600’lü yılların başında Hollanda’da tam olarak bu durum yaşandı. Günümüzde de birbirinden güzel laleleri ile bilinen Hollanda’da lale soğanının ticaretinin yapılması aslında tamamen tesadüfiydi. Bir botanikçi tarafından İstanbul’dan getirilen ve bu botanikçinin ve kendi bilimsel araştırması için diktiği lale soğanlarını komşuları çaldı ve çaldıkları laleleri satmaya başladı. Üstelik varlıklı insanlar daha nadir olan lale çeşitlerini lüks mal olarak toplamaya başladı. Talebin artması ile lale soğanlarının fiyatında yükseliş görüldü. Nadir bulunan bazı lale türleri çok yüksek fiyatlarla alıcı buldu. Lale soğanları evler ve araziler de dâhil olmak üzere değeri olan neredeyse her şeyle takas edildi. Lale çılgınlığı öyle bir çılgınlığa sebep olmuştu ki bir gecede servetler kazanıldı. Lalelerin fiilen teslim edilmeyen sözleşmeler yoluyla alınıp satıldığı vadeli bir işlem borsasının oluşturulması da spekülatif fiyatlandırmayı körükledi. Bir satıcının bir alıcıyla büyük bir satın alma ayarladığında ve alıcı gelmediğinde balon patladı. Bu noktada fiyat artışlarının sürdürülemez olduğu ortaya çıktı. Tüm Avrupa’yı saran ve ve herhangi bir lale soğanının değerini son fiyatının çok küçük bir kısmına indiren bir panik yaratan bu durumu yatıştırmak için Hollandalı yetkililer devreye girdi. Sözleşme sahiplerinin sözleşme değerinin %10'u karşılığında sözleşmelerinden muaf tutulmalarına izin veren yetkililerin müdahalelerinin sonunda, servet hem soylular hem de meslekten olmayanlar tarafından kaybedildi.
2. Güney Denizi Balonu
Güney Denizi Balonu, İngiliz Hükümeti’nin Güney Amerika’nın İspanyol kolonileri ile İngiliz ticaretini tekeline almak için 1711’de Güney Denizi Şirketi kurmasının ardından yaşanan bir balondur. Doğu Hindistan Şirketi gibi büyük bir başarının beklendiği bu şirketin hisselerine yatırımcıların yoğun bir ilgi göstermesi ile bu şirketin hisseleri 8 kat arttı. Hisseler 775 İngiliz sterlini gibi rekor bir fiyata ulaştıktan sonra Ağustos 1720’de balon patladı ve balonun patlaması ile beraber hisse fiyatları 290 sterline düştü.
3. Mississippi Balonu
1716 yılında ekonomist John Law bir banka kurdu. Kurduğu banka senet çıkarmaya yetkiliydi. Law, İskoçya kökenli bir ekonomi teorisyeni olmasıyla birlikte kurduğu bankanın ardından Compagnie d'Occident adlı bir firma kurdu. Firma Fransız topraklarının adeta yeniden canlanmasını sağladı. Firma Fransız tütününde ve Afrika köle ticaretinde tekel elde etti. Law, 1719'da şirketinin adını 'Compagnie des Indes' olarak değiştirdi. Kısa bir süre sonra ülkenin dış ticaretinin önemli bir bölümünü kontrol etti. Law daha fazla banknot bastıkça şirketin hisse fiyatlarında da artış görüldü. Hisseler 500 Livre'den 18000 Livre'ye yükseldi. Ancak kısa bir sürenin ardından hisse sahipleri banknotlarını madeni paraya çevirmeye çalıştı ve bunun sonucunda balonun patlamasıyla birlikte borsa 1720'de çöktü.