Bilanço bir çizelge olup bir işletmenin belirli bir dönem sonunda alacak verecek ve tüm mal ve para varlığını eksiksiz göstermeye yarayan, işin özetini gözler önüne seren rapordur. Alacak ve verecekleri net olarak görmeye yarayan bilanço sayesinde işletmeler mali durumlarını daha net bir şekilde görüp analiz edebilme olanağı elde etmiş olurlar. Kâr ve zarar gibi durumların net bir şekilde belirlendiği bilanço işletme başarısı için gerekli bir çizelge olarak kullanılır.
Aynı işletmeler gibi ülkelerinde bilançoları mevcuttur. Kabaca ülkenin alacak ve vereceklerinin yer aldığı bilançolara, ödeme dengesi veya ödeme bilançosu denir. İşletmelerde olduğu gibi belirli bir dönem içinde ülkenin gerçekleştirdiği işlemleri görmeye yarayan ödemeler dengesi, bilanço gibi bir özet oluşturur.
Ödemeler Dengesi Nedir?
Ödemeler dengesi veya kullanılan diğer bir ifade ile ödemeler bilançosu, belirli bir ülkenin, diğer tüm ülkeler ile belirli bir hesap dönemi içerisinde gerçekleştirdiği ekonomik işlemleri gösteren bir hesap dökümüdür. Ekonomik işlemlerin özeti olarak da değerlendirilebilir.
Bu dengeye ait veriler aylık, üç aylık ve yıllık dönemler halinde yayınlanabilir. Ödemeler bilançosunu oluşturan temel olarak iki ana başlık vardır. Ekonomik işlemleri içeren bu başlıklar: Cari İşlemler Hesabı ve Sermaye Hesabıdır. İki ana başlıkta toplanan ödemeler bilançosuna dahil edilen ekonomik işlemler: Cari İşlemler Hesabı ve Sermaye Hesabıdır.
Bu dengeyi oluşturan veriler bir ülkenin ekonomisi ile ilgili önemli bilgiler içerir. Bu bilgiler arasında:
- İhracat ithalat karşılama oranı
- Dış ticarette oluşan değişimler
- Yabancı sermaye girişinde oluşan değişimler yer alır.
Ödemeler Dengesinin Özellikleri
Önemli makro ekonomik veriler içeren ödemeler bilançosu, bir ülkenin ödeme gücünü ve ekonomik durumunu gösterir. Ülkeye ait para biriminin diğer para birimleri karşısındaki değeri üzerinde etkili olan ödemeler bilançosunun temel olarak sahip olduğu özellikler şunlardır:
- Çift Kayıtlı Muhasebe Sistemi: Bu dengenin her zaman denk olmasını sağlar. Bir işlemi iki ayrı hesaba (borç ve alacak)kaydedilmesi sonucunda denklik yakalanır.
- Akım Gösterge: Ödeme bilançosuna ait veriler aylık, üç aylık ve yıllık olmak üzere hazırlanarak belirli dönem içerisindeki değişimleri gösterir.
- Mülkiyet Faktörü: İşlemler mülkiyetin el değiştirdiği tarihte ödemeler bilançosu hesaplarına kaydedilir.
- Yerleşik Olma: İşlemler yerleşik esasına göre kategorilere ayrılır. Ülkede kurulan bir şirketin yerleşik sayılması ve kuruluşun dış ülkelere yaptığı satışın ihracat olarak kaydedilmesi.
Ödemeler bilançosunda, cari fazla veren ülkelerin para birimleri gücünü korur. Bunun yanında cari açık veren ülkelerin para birimleri değer kaybeder. Değer kaybının nedenleri arasında potansiyel ödeme güçlü algısı yatar.
Ödemeler Dengesinin Kalemleri
Ödeme dengesini oluşturan dört temel kalem vardır. Bunlar şu şekildedir:
1. Cari İşlemler Hesabı
Ödemeler dengesini oluşturan iki ana başlıktan biri olan cari işlemler hesabı, ülkenin mal ve hizmet ithalat ve ihracatı, ülke dışı yatırımlardan kazanılan paralar, yabancıların ülkede yaptığı yatırımlardan oluşan kazançlar ve dış yardımlar ev havale edilen paralardan oluşan transferleri içerir.
Cari işlemler dengesinin negatif olması cari açığa neden olur. Cari açık, dış ülkelerden alınan mal veya hizmetlere ödenen toplam paranın, dış ülkelere satılan mal ve hizmetler karşılığında kazanılan paradan daha fazla olması durumudur. Cari açığın tam tersi ise cari fazla olarak adlandırılır.
Dış ticaret dengesinin farkı cari işlemler hesabını oluşturur. İşlemler sonucunda cari açık veya cari fazla oluşur. İthalat ve ihracat arasındaki dengeyi en fazla etkileyen unsur döviz kurlarıdır.
Cari işlemler dengesi, makroekonomik veriler arasında ülkenin ekonomik gidişini gösteren en önemli unsurdur.
2. Sermaye Hesabı
Ödemeler bilançosunu oluşturan bir diğer ana kalem olan sermaye hesabı hem özel sektör hem de kamu ya ait kısa ve uzun vadeli sermaye akışları, maddi varlıklar le imtiyaz, maddi olmayan varlıklar (telif/lisans) gibi değerlerin değişimlerini içerir.
Sermaye hesabını oluşturan kalemler arasında;
- Doğrudan yatırımlar
- Portföy yatırımları
- Türev araçlar yatırımları ve
- Diğer yatırımlar yer alır.
3. Net Hata Noksan Hesabı
Net hata noksan hesabı, bu dengede toplamın sıfıra eşit olmadığı durumlarda kullanılan bir yöntemdir. Net hata noksan hesabının kullanım nedeni, ödemeler bilançosunda hesapların toplamının sıfıra eşit olması şartından gelir. Bu dengeye ait verilerin hesaplanırken kullanılan farklı hesaplama metotları bazen farklılıklar oluşmasına neden olur. Böyle bir durumda hesapların denkleştirilmesi için net hata noksan hesabı kullanılır.
4. Resmi Rezerv Hesabı
Merkez Bankasının resmi döviz rezervlerini gösteren hesap olan resmi rezerv hesabı, cari açığın kapatılması için gereklidir. Bu dengede cari işlem açığının sermaye hesabı ile kapatılması da şarttır. Kapatılamadığı durumlarda cari açık resmi rezerv hesabı kullanılarak kapatılır. Cari açığı resmi rezerv hesabı ile kapatamayan ülkeler dış borç almak zorunda kalabilirler.
Ödemeler Bilançosu Nasıl Denkleştirilir?
Ödemeler bilançosu kalemlerinin toplamının sıfıra eşit olması durumu, ödemeler bilançosu denkliğini gösterir. Cari açığın çok yüksek olduğu durumlarda hesap toplamının sıfır olması söz konusu olmayabilir. Böyle durumlarda denkleştirici işlemlerin yapılması gerekir.
Ödemeler bilançosu denkliği Net Hata Noksan Hesabı ile sağlanır. Bilanço denkliği eğer cari açık sermaye hesabı ile yapılamıyorsa resmi rezerv hesabı ile sağlanabilir.
Ödemeler Dengesi = Cari Hesaplar + Sermaye Hesabı + Net Hata Noksan + Resmi Rezervler olarak formüle edilir.
Harcama değiştirici ve harcama kaydırıcı işlemler çeşitli para ve maliye politikaları kullanılarak gerçekleştirilir. Bu işlemler sayesinde kısa veya orta vadede cari açığın azalması sağlanır. Böylece ödemeler bilançosu denkleştirilir.
Muhasebesel anlamda denkleştirme ise çift kayıtlı muhasebe sistemi ile yapılır. Çift kayıtlı muhasebe sistemi örneği olarak ihracat işleminin cari işlemler alacağına ve sermaye hesabının borç kısmına kaydedilmesi şeklinde olur.
Ödemeler Dengesinin Açıklarının Nedenleri
Dört farklı hesaptan oluşan ödemeler dengesinin toplamı sıfıra eşit olmalıdır. Resmi rezervlerinde bu toplama dahil edilmiş olması gerekir. Bu nedenle ödemeler bilançosu açığı ile cari açık aynı anlamda kullanılır.
Ülkenin toplam ithalat giderlerinin toplam ihracat giderlerinden fazla olması durumunda oluşan duruma cari açık adı verilir. Düşük faiz ve düşük kur politikaları ithalatın ucuzlaması ile talebin artmasına da neden olacağından cari açığın oluşmasına katkı sağlar. Ayrıca ithalata dayalı büyüme de cari açığın artmasına neden olabilir. Bu durum aynı zamanda cari açığın yüksek seyretmesine de katkıda bulunur.
Bu yazıda, uluslararası yatırımcıların ödemeler dengesine olan etkilerine, bu denge içerisinde yer alan kalemlere, bu dengede oluşabilecek açıkların nedenlerine ayrıntılarıyla yer verdik.